MATERI PEMBELAJARAN BAHASA SUNDA KELAS XI SMK/ SMA/ MA

MATERI 1 : BIANTARA

1. Biantara Kahiji:

Bismilahirohmanirohim

Assalamualaikum wr.wb

Bapa miwah ibu girang pangajén anu ku simkuring dipihormat, ogé hadirin sadaya anu sami hadir anu ku sim kuring dipihormat.

Alhamdulillah wa syukrulillah, dina danget ieu sim kuring baris ngadungikeun biantara anu jejerna “Ngamumulé Basa Sunda di Lingkungan Sakola”. Naon margina? Kumargi, basa Sunda téh basa daérah anu kaasup kana kabudayaan daérah. Basa Sunda téh basa anu diagungkeun ku urang Sunda. Jalaran urang sadaya putra daérah seuweu-siwi Pasundan, nu matak wajib ngamumulé basa Sunda dina kahirupan sapopoé. Namung, hanjakalna dina mangsa kiwari basa Sunda anu kasohor lemesna téh tos méh-méhan teu diadaban ku para nonoman. Tah, nilik kaayaan kitu, urang salaku bibit-buit Ki Sunda kedah kumaha atuh? Dina perkara ieu pisan, sim kuring baris babalagonjangan ngadugikeun pamadegan sim kuring.

Urang salaku seuweu-siwi Siliwangi kedah ngagunakeun basa Sunda dina kahirupan sapopoé. Numatak ayeuna mah Kabupatén Cianjur tos ngarintis  sadaya lembaga kaasup sakola, yén dina saminggu téh aya poé basa Sunda.

Dina lebah dieu pisan sim kuring umajak ka sadayana, hayu urang rojong ieu program téh, urang biasakeun nyarita ku basa Sunda. Da kapan, geuning tacan sakum sakola di Cianjur ngarojong kana ieu program, malihan, aya sakola teu teu apal-apal acan kana éta program téh.

Saupama sakumna sakola ngarojong tur ngalaksanakeun ieu program, tangtos baé tarékah miara jeung ngamumulé basa Sunda téh langkung ronjat.

Prak! Urang rampak gawé babarengan ngahudagkeun deui komara basa Sunda wewengkon Cianjur nu kasohor lemes basa lemes budi.

Saupama lain ku urang dipiara dimumulé, badé ku saha deui basa Sunda dijaga-diraksa? Naha urang téga jolédar ka basa indung urang sorangan? Saupama leungit basa Sunda, tangtu leungit ogé budaya jeung jati diri urang Sunda.

Ampun paralun teu pisan-pisan seja mapatahan ngojay ka meri, utamina ka para budayawan katut inohong basa Sunda, ieu mah pilakadar tawis asih ti nonoman nu buta tulang buta daging, nu ngaraos cinta tur reueus ka basa jeung lemah caina. Cag.

Wabillahi taufik wal hidayah, wassalamu’alaikum Wr. Wb.

http://tekadpangestu.wordpress.com/

2. Biantara Kadua:

Assalamualaikum Wr.Wb.

Aujubillah himinassyaiton nirojim. Bismilah hirohman nirohim. Ashadu ala ilaha illeloh wa ashadu ana Muhamaddarosululoh. Allah huma soli ala syaidina muhammadi abdika warosulika nabiyil umiyil wa ala alihi wasohbihi wasalim, ama ba’du.

Sagala puji urang sanggakeun ka gusti nu maha suci dzat nu ngatur sagala eusi dunya katut eusina, nyaeta Allah Subhanahu Wata Ala. Sakumaha hidayah sareng inayahna urang masi dipaparin nikmat sehat oge nikmat iman sareng nikmat islam nyaeta nikmat anu pang ageung-ageungna. Solawat sareng salam urang curehkeun ka baginda anu mulya nyaeta Nabi Muhammad Selewlohiu Alaihi Wasallam. Kusabab anjeunanana urang sadaya tiasa ngaraos nikmat iman sareng nikmat islam. Jeung mudah-mudahan urang sadayana ka asup umatna amin yarobal alamin.

Teu hilap nu di pikahormat bapa…………….,

Nu di pikahormat bapa………………,

Nu di pikahormat bapa……………..

Dina kasempetan ayeuna sim kuring bade ngababarkeun yen naon-naon wae anu bakal ku urang di bawa maot, naon wae anu bakal nulungan urang eungke di jero kubur. Anu bakal nulungan urang ke di jero kubur teh cak hadis rosul aya tilu, hiji elmu nu manpaat, nyaeta elmu anu ku urang diamal keun diwaktu hirup mamagahan batur, mamagahan barudak, jeung sajabana bari jeung urang ngalaksanakeunana.

Nu kadua nyaeta amal sodakoh atawa jariah anu suci tur iklas, dimana utang sawaktu hirup sok barang bere kanu butuh, mere dahar kanu kalaparan mere ka nu pakir, nu miskin jeng mere sumbangan keur pembangunan masjid jeung sajabana amal-amal anu soleh bari jeung rido iklas sodakoh karma Allah Subhanahu Wata Ala. Nu terakhir nyaeta nu katilu amal nubakal nulungan urang teh nyaeta anak anu soleh, nyaeta budak anu ngadoakeun indung bapana, sakumaha keur hirupna dididik dititah ngaji ,sakola, ngala elmu jeung sajabana, tah dimana kolotna maot eta budak ngadoakeun kakolotna.

Mudah-mudahan urang sadayana tos siap, tos manteng, tos amal sodakoh, tos ngadidik barudak, tos ngamalkeun elmu jeung sajabana. Lamu anu euncan hayu urang mimitian ti ayeuna ti detik ieu ti poe ieu, sakumaha amal-amal anu dipikarido ku gusti Allah Subhanahu Wata Ala.

Mung sakitu wae wawaran ti sim kuring bilih aya carita anu teu genah didangu, bilih aya cariosan anu teu mernah dina manah, neda dihapunteun. Da sadaya kasaéan eta datangna ti gusti Allah jeung kasalahan eta ti sim kuring pribadi. Sakali deui nyuhunkeun dihapunteun.

Bilahi taofik walhidayah.

Wassalamu alaikum Wr.Wb.

http://makalahkumakalahmu.wordpress.com/2008/10/29/dongeng-asal-usul-ngaran-tempat-pidato-jeung-pupujian-sunda/

3. Biantara katilu:

Assalamu’alaikum Wr Wb

Hadirin anu sami-sami linggih,

Kersaning Gusti Nu Maha Suci, urang sadayana tiasa patepung lawung paamprok jonghok dina ieu acara. Mugi ieu acara téh lungsur langsar kalayan kahontal sagala anu dipimaksad. Amin.

Ngadegna sim kuring dina danget ieu payuneun parasepuh miwah paratamu anu sami rawuh, taya sanes seja ngiring jabung tumalampung sabda kumapalang.

Kitu oge bari jeung digedeng ku kendang gede pakauman, dag-gig-dug rasaning ati, rumasa sim kuring mah taya kabisa, sanggem paripaos téa mah étang étang lauk buruk milu mijah. Boa catur gé nu tanpa bukur, ngalantur teu puguh alang ujurna taya pulunganeunana.

Nanging sanaos suwung ku pangaweruh suda ku pangabisa, sim kuring baris nyobi ngaguar téma ieu biantara anu unina “Ngaronjatkeun Kareueus Nonoman Kana Basa Sunda”.

Hadirin nu dipihormat,

Saparantos sim kuring maluruh sababaraha sumber anu jadi rujukan. Sihoreng geuning, anu utama pikeun para nonoman atanapi generasi muda anu jadi seuweu siwi Pajajaran teh, taya sanes kedah mibanda rasa katineung kana budayana. Ulah nepikeun ka jati kasilih ku junti – mupusti budaya asing bari teu malire budaya urang sorangan. Anu antukna cul dog-dog tinggal igel. Adean ku kuda beureum, ngarasa reueus ku banda meunang nginjeum.

Sanes hartosna nonoman sunda ulah malire kana budaya deungeun, nanging asa langkung payus saupami weruh kana budaya deungeun teh disarengan ku ngaraksa – ngariksa budayana sorangan. Utamana kana basa sunda anu jadi ciciren bangsa.

Naha basa sunda ciciren bangsa? Rupina basa teh nuduhkeun ciri anu dipibanda ku salahsahiji suku bangsa. Kitu oge bakal disebut sekeseler sunda saupama disarengan ku aya basana.

Asa palangsiang, saupamana dina hiji waktu keur aya di nagara deungeun, heug aya nu naros, kawit ti mana, dijawab teh “ti Indonesia”. Indonesiana di mana? Ana dijawab teh “ti Jawa Barat”. Batur teh nanya deui: “Atuh pinter basa Sundana, tiasa abdi ngiring diajar? … Pisakumahaeun teuing erana saupama urang keur di mancanegara diperedih ku batur pikeun ngawanohkeun basa Sunda , … tapi urang teu bisa.

Ngawanohkeun Basa Sunda saleresna mah sanes kanggo para nonoman wungkul, tapi tos kedah diwanohkeun ti kawit balita. Upami di Jawa Barat nya ku Basa Sunda. Basa Sunda salaku basa indung bakal leuwih nyerep ka diri nooman lamun geus dibiasakeun diwanohkeun ti bubudak.

Sajabi ti eta, mikacinta basa Sunda, hartosna urang parantos ngalaksanakeun amanah anu aya dina batang tubuh UUD ‘45, utamana pasal 36, Bab XV. Eta teh sanes mung ukur kanggo basa Sunda, nanging sakur basa daerah nu aya di saantero Nusantara perlu dipiara jeung dimekarkeun. Ana kitu mah nonoman anu mikareueus jeung ngagunakeun basa Sunda dina hirup kumbuhna, ngandung harti eta nonoman teh tos kalebet kana warga nagara anu hade.

Hadirin, salajengna, generasi muda anu mikacinta kana basa Sunda sami sareng parantos ngamalkeun ajaran agama. Peryogi kauninga, yen sagala rupa basa anu dipareke ku sakumna jalma anu aya di satangkaraking jagat atanapi satungkebing langit ieu, sanes ciptaan manusa, nanging dadamelan Anu Maha Kawasa – Allah SWT. Mangga uningaan Q.S Arrum ayat 22. Anu unina wallohu a’lam : jeung di antara tanda-tanda kakawasaanNa nyaeta nyiptakeun langit jeung bumi jeung rupa-rupa basa jeung warna kulit. Saestuna tina hal eta teh bener-bener nyangkaruk tanda-tanda pikeun jalma-jalma anu mikanyaho.

Tah geuning, ana kitu mah basa Sunda oge kalebet kana hasil dadamelan Gusti Nu Maha Suci. Atuh mupusti basa Sunda oge tiasa kelebet kana padamelan ibadat. Kitu oge upami jalmana aruningaeun alias marikanhyaho tea.

Pasualan utama anu kedah kawaler dina ieu tema biantara teh, nyaeta kumaha sangkan generasi muda mikacinta kana basa Sunda. Waleranana, sajabi ti rupi-rupi hal anu disebatan tadi, rumus anu utama mah generasi muda ulah ngaraos isin, era, atanapi gengsi ngagunakeun basa Sunda.

Cindekna, konci utama para nonoman/generasi muda mikcinta kana basa Sunda, diantawisna ulah eraan. Ulah era ngagunakeun basa Sunda atawa ulah gengsi cacarita ku basa sunda boh di lingkungan kulawarga boh di jalan pasampangan salami urang nu cacarita papada ngarti kana basa sunda.

Hadirin, ulah sieun disebut urang kampung bau lisung pedah nyarita ku basa sunda malah kudu sabalikna, urang kudu ngarasa reueus sabab geus ngamumule budaya karuhun.

Ulah sagala embung, nanging kudu sagala daek nyaeta kudu daek aub dina kagiatan kasundaan, sapertos acara tembang, mamaos, jeung sajabina. Sim kuring kalintang katajina ku tarekah Bapa Adang S, anu mingpin acara Caraka Sundanologi di televisi. Eta oge kalebet kana tarekah ngirut kana kerep nonoman ngagunakeun basa sundana.

Kitu oge sapertos acara Mojang jeung Jajaka Parahyangan nu dilaksanakeun ku Disbudpar Jawa Barat, eta mangrupi salah sawios tarekah ngaronjatkeun kacinta kana basana. Margi anu namina mojang jeung jajaka Sunda mah sageuy teu ngawasa kana basana.

Terekah sanesna, di antawisna urang kedah ngaronjatkeun sarana sareng rupi-rupi kagiatan anu nibulkeun kareueus nonoman kana basa katut budaya Sunda, sapertos pasanggiri biantara sareng debat anu nuju lumangsung ieu.

Anu sanesna sapertos pasanggiri maca carpon, maca sajak, sareng nerbitkeun buku-buku hancengan nonoman nu make basa panganteur basa Sunda.

Kitu oge unggal studio radio di tatar sunda, ditarekahan sangkan aya waktu husus dina acara siaran anu ngagunakeun basa Sunda salaku basa panganteurna.

Hadirin anu sami-sami linggih, eta mah sakadar cita-cita simkuring. Da ahirna mah diwangsulkeun deui ka nonoman nyalira.

Cindekna mah urang kedah peheuyeuk-heuyeuk leungeun dina ngamumule ngaraksa sareng ngariksa basa katut budaya Sunda.

Manawi bahan katampi, hapunten … sanes bade ngabejaan bulu tuur, atanapi mamatahan ngojay ka meri. Ieu mah mungguhing kajurung ku identitas sim kuring salaku nonoman Sunda. Sasieureun-sabeunyeureun bae mah ngiring nyumbang saran.

Manawi bahan katampi, hapunten … sanes bade ngabejaan bulu tuur, atanpi mamatahan ngojay ka meri. Ieu mah mungguhing kajurung ku identitas sim kuring salaku nonoman Sunda. Sasieureun sabeunyeureun bae mah ngiring nyumbang saran.

Amit mungkur. Hapunten sakali deui, bilih aya basa anu kirang merenah sumarambah kana manah sareng matak nyelekit kana ati. Mugi agung cukup lumur jembar sihakasima.

Wassalamu’alaikum wr.wb.

4. Maham Kecap

kersaning = karena                  urang = aku                                         sadayana = semuanya

tiasa = bisa                              patepung = bertemu                            paamprok = bertemu

mugia = semoga                      lungsur-langsar = lancar                      kalayan = dan

kahontal = tercapai                  sagala = segala                                    anu = yang

dipimaksad = dimaksud          ngadegna = berdirinya                        kuring = aku, saya

dina = pada                             danget = waktu                                   ieu = ini

payuneun = di depan              para sepuh = para orang tua                miwah = dan

rawuh = datang                       taya sanes = bukan lain                       seja = akan

kitu oge = itu juga                   jeung = dan                                         rumasa = merasa

kabisa = kemampuan               sanggem = bersedia                             paripaos = peribahasa

boa = mungkin                        catur = omongan                                 ngalantur = melantur

teu puguh = tidak jelas            alang ujur = arah                                 taya = tidak ada

nanging = namun                    sanaos = walapun                                baris = akan

nyobi = mencoba                     ngaguar = membahas                          biantara = pidato

kareueus = kebanggaan           nonoman = anak muda                        kana = terhadap

saparantos = setelah                maluruh = mencari                              sababara = beberapa

sihoreng = ternyata                 pikeun = untuk                                    kedah = harus

mibanda = mempunyai            katineung = ingatan                            nepikeun  = sampai

mupusti = memuja                   malire = memperhatikan                      antukna = akhirnya

banda = harta                          nginjeum = meminjam             sanes = bukan

hartosna = artinya                   deungeun = asing                                nanging = namun

langkung = lebih                     payus = bagus                                     saupami = seumpama

weruh = nyaho                        disarengan = dibarengi                        ciciren = ciri

rupina = ternyata                     nuduhkeun = menunjukan                  dipibanda = dipunyai

salah sahiji = salah satu           bakal = akan                                        sekeseler = turunan

disarengan = dibarengi            palangsiang = mengkhawatirkan         saumpama = seumpama

heug = ternyata                       naros = bertanya                                  kawit = asal

erana = malunya                      diperedih = diminta                            mikacinta = mencintai

parantos = telah                       kalebet = termasuk                              hade = bagus

salajengna = selanjutnya         peryogi = perlu                                    kauninga = diketahui

diparake = dipakai                  dadamelan = ciptaan                           mikanyaho = mengetahui

pasualan = persoalan               kedah = harus                                      kawaler = terjawab

kumaha = bagaimana              sangkan = agar                                    waleranna = jawabannya

sajabi = disamping                  ngaraos = merasa                                 isin = malu

cindekna = kesimpulannya      erraan = malu                                      reueus = bangga

ngamumule = melestarikan     karuhun = nenek moyang                    embung = tidak mau

nanging = namun                    aub = ikut                                            mamaos = menyanyi

tarekah = usaha                       ngirut = menarik hati                           karep= keinginan

mangrupi = merupakan           ngaronjatkeun = meningkatkan           pasanggiri = lomba

lumangasung = berlangsung    hancengan = yang disediakan             linggih = hadir/tinggal

manawi = kiranya                    mamatahan = mengajarkan                 hapunten = maaf

ngojay = berenang                   mungguhing = benar-benar                 kajurung = terdorong

BIANTARA

a.      Wangenan:

Biantara nya éta hiji kagiatan nyarita di hareupeun umum pikeun nétélakeun sawangan atawa kamandang ngeunaan hiji perkara atawa hal. Hiji jalma nu boga kaparigelan ngabiantara (berpidato) nu hadé  bisa ngalantarankeun éta jalma téh leuwih ngaronjat dina naratas karirna, atawa sakurang-kurangna bakal meunang pangajén ti masarakat nu ngadanguna. Conto-conto ngabiantara di antarana waé biantara kanagaraan, biantara kaagamaan, biantara mapag atawa pangéling-ngéling poé istiméwa, biantara panghudang sumanget, biantara pamapag acara, jeung sajabana.

            Dina ngabiantara, sawatara hal nu kaasup faktor intérn kayaning tagog diri, gaya jeung panampilan (style and performance), pasemon jeung kapercayaan diri, ogé faktor-faktor ékstérn saperti situasi jeung kondisi, umur jeung kaayaan sosial nu ngadangu, tempat jeung waktu, kacida perlu diperhatikeunana sangkan nu ngadangu kataji ati tur puseur paniténna sarta kapangaruh ku biantara nu dipidangkeun, nu antukna jadi ukuran hasil atawa nyugemakeun-henteu hiji  proses ngabiantara

2. Tujuan Biantara

Biantara mibanda sawatara tujuan-tujuan nu bisa dihontal. Di antarana:

1.      Tujuan Instruktif   : pikeun maréntah atawa méré instruksi

2.      Tujuan Informatif : pikeun méré informasi atawa pangaweruh

3.      Tujuan Persuatif    : pikeun mangaruhan nu ngadangu

4.      Tujuan Rékréatif   : pikeun ngahibur atawa ngabungahkeun nu ngadangu

5.      Tujuan Simpatif    : pikeun meunangkeun pangwelas atawa pangarunya

3. Ciri-ciri Biantara nu Merenah:

Sawatara ciri-ciri biantara nu merenah atawa hadé, di antarana:

1.      Tujuanana jelas

2.      Eusina mibanda ajén bebeneran

3.      Paséhat ucap (artikulasi) nu jéntré, bari dibarung ku pasemon nu merenah/luyu

4.      Midangkeunana luyu jeung kondisi nu ngadangu

5.      Midangkeunana ngawasa puseur panitén nu ngadangu

6.      Midangkeunana matak narik ati

4. Struktur Biantara:

Struktur biantara ilaharna diwincik jadi sawatara bagian, nya éta:

1.      Salam jeung ucap sukur

2.      Salam hurmat atawa salam pangajén

3.      Bubuka

4.      Eusi

5.      Kacindekan (kesimpulan)

6.      Panutup + Salam

5. Nyusun Rangkay Biantara

Léngkah-léngkah nu kudu disiapkeun pikeun panyusunan naskah biantara, di antarana nya éta:

1.      Milih atawa nangtukeun jejer biantara

2.      Ngumpulkeun bahan biantara

3.      Nyieun rangkay atawa struktur biantara

4.      Medar atawa ngembangkeun rangkay biantara

5.      Nyunting  atawa ngaédit naskah

6.      Ngalatih atawa nataharkeun/nyiapkeun diri pikeun ngabiantara

6. Métode Biantara

1.      Manuskrip/Naskah            : nya éta métode ngabiantara kalawan maca naskah

  atawa téks biantara

2.      Ékstémporan                     : nya éta métode ngabiantara kalawan nyiapkeun

  gurat badag hungkul ideu poko biantara

3.      Impromtu                          : nya éta métode ngabiantara nu spontan atawa langsung

  tanpa ayana naskah biantara

4.      Talaran (hafalan)               : nya éta métode ngabiantara ku cara ngapalkeun naskah

  biantara nu geus disusun

7. Nepikeun Biantara

Sangkan nepikeun biantara hadé jeung tartib, aya sawatara hal anu kudu diperhatikeun, nyaéta:

1.      Sora, sangkan biantara kadéngé ku balaréa, sora kudu bedas jeung tatag. Béntés ngalisankeun kekecapan jeung henteu loba ngarandeg dina nyaritana.

2.      Lentong, lentong kudu nu merenah, ulah nepikeun biantara basa Sunda ku lentong basa Indonésia.

3.      Wirahma, wirahma patali jeung anca-gancangna atawa tarik halonna dina nyarita. Ulah rusuh teuing, ulah ngayayay teuing. Kudu bisa ngatur, lebah mana kudu anca atawa gancang, lebah mana kudu tarik atawa halon.

4.      Nada, nada patalina jeung rasa eusi biantara. Upama pikabungaheun kudu dikedalkeun ku nada bungah, upama pikaseudiheun ku nada sedih.

5.      Pasemon, pasemon atawa paroman patalina jeung nada nu dikedalkeun, luyu jeung eusi biantara.

6.      Pasang peta, pasang peta atawa gestur patalina jeung gerak awak nu épéktif teu kaleuleuwihi. Biasana pasang peta nuturkeun wirahma jeung nada biantara.

MATERI 4 : CARITA PONDOK

“Uyut”

Karya Supriatna (Cupumanik nomer 32/2006)

            Karuhun pangpuhuna nu kuring nyaho dikieuna nya éta uyut, uyut istri ti pihak nini ti indung kuring. Ka uyut pameget mah kuring teu nyaho, da pupusna gé tangéh saméméh kuring dijurukeun. Angot ka bao mah, kuringna gé di mana kénéh mah!

            Basa kuring mimiti inget, uyut téh geus ropoh, geus tara barangdamel, geus tara angkat-angkatan, ukur kitu wé ringkang-ringkang ka sumur, ka dapur, ka buruan. Paling jauhna kakarayap ka pacilingan balong, kulonneun imah, alahdénéng ku tara beunang dipondah wé meureun urusan nu kitu. Saleuwihna ti kitu mah ukur calik wé amayeu bari ngabulaéh ngalemar, aya di tepas, aya di tengah imah.

            Teuing taun sabaraha lahirna. Ngan mun seug diitung tina yuswa putra-putrana, kana taun 1890-an taksiran. Jadi harita, basa kuring mimiti inget téh, yuswana kurang leuwih 65 taun. Kaitung panjang yuswa ukuran alam harita mah.

            Putrana tilu, selang sekar: pameget, istri, pameget. Nu istri nya éta nini kuring –indungna indung. Putra-putra nu pamegetna mah ngarantunkeun ti payun alatan kasawat ampeg. Kuring gé teu kungsi nyaho ka aki-aki ti gigir téh.

            Boro-boro maca-nulis, sakola gé henteu cenah uyut mah. Ngan cenah nuyut téh apal kana kasiat rupa-rupa tutuwuhan. Pikeun ubar-ubaran, ubar kampung (ayeuna sotéh disebut ubar kampung, baheula mah teusingna teuing). Henteu cenah ari kasebut sohor mah, tapi batur salembur-salembur baé mah sok mindeng aya nu ngadon tatamba, pangpangna natambakeun barudakna. Kitu gé kasakit nu énténg-énténg wé, kayaning galingging panas-tiris, nyeri beuteung, seueul angen, jeung sajabana.

            Nu kabandungan mah uyut téh jalmi sabar pisan –kacaritakeun kolot sok belikan jeung gedé ambek téh, teu kasampak di uyut mah. Tong maké bendu, tara kawénéhan kukulutus-kukulutus acan. Kuring gé cacakan budak bangor réa carékkeun, teu ngalaman dicurak-carék, komo dicarékan mah.

            Ku sadérék-sadérékna nu harita jaragjag kénéh –rakana hiji, istri, jeung raina hiji, pameget- diparikanyaah pisan. Mindeng kpanggih dikirim tuangeun. Kalan-kalan ku raina sok dikeupeulan artos, bisi aya kapalayna.

            Keur anomna mah biasa cenah dagdag-digdig usaha jeung ngurus ituh-inih sailaharna jalma dina pakumbuhan. Usahana téh kulub jéngkol –ngolah jeung ngadagangkeunana.

            Mimiti si jéngkol téh dibebekan sarta dipiceun kulumudna. Geus beresih tuluy diwadahan kana boboko gedé parantina, tara diantep kawas pindang dina buleng, samerenahna ku manéh wé. Nungtut ngeusikeun jéngkolna téh, diselang ku diawuran taneuh béar tur beresih meunang ngadadak ngoréhan ti pipir, ngahaja si taneuh téh sina nyaresel kana sela-sela jéngkolna. Geus limpud salapis, terus ditambruan deui jéngkol sarta wur, wur deui ditaneuhan kawas tadi. Kitu jeung kitu wé manglapis-lapis. Sanggeus taneuh lapis pangluhurna papak jeung wengko boboko, diingkeun wéh sapeuting. ‘diruang’ pajarkeun téh.

            Isukna rebun-rebun dikoréhan, terus dikumbah beresih, diusapan sabébék-sabébék bari dikucur di pancuran. Terus dituuskeun dina ayakan. Geus tuus, brus dikulub ku cai lebu, lebuna lebu hawu, lemes meunang ngayak. Di hawu ngulubna gé, da harita mah can anjrah kompor.

            Sabot ngadagoan asak, gusrek marud kalapa. Terus parud kalapa téh digaloan uyah gandu meunang ngarieus sacukupna. Terus neukteukan daun cau manggala jangeun bungkusna.

            Sanggeus hipu, nyat dijait, terus kulub jéngkol nu kuruyumut ku huut téh dikumbah ku cihaneut sangkan lebuna tarurun. Geus lalimit terus ditiiskeun dina ayakan gedé. Sanggeus tuus jeung tiis, terus dibungkusan sarta diawuran parud kalapa. Genep-genep atawa tujuh-tujuh bébék sabungkusna.

            Ngadagangkeunana dina nyiru, disusuhun ngitung lembur. Tara ku nyalira ngiderkeunana mah, metakeun barudak wé. Indung di antarana nu purah ngiderkeunana téh.

            Teuing ku payu. Kuat ka rétop cenah nu mareuili téh. Sok pada ngadaragoan. Malah réa nu mapag ka imah, alatan sieun béakkeun. Atuh sering kajadian nu jung kaiderkeun mah kari saparo tina ‘hasil produksi’ poé harita! Ku pelem jeung cakialna cenah nepi ka kitu téh. “ménak gé saredeppeun” ceuk indung, mulang panineungan.

            Hanjakal kuring mah teu kabagéan ngasaan kulub jéngkol uyut. Sabab nya éta, tong maké kulub jéngkolna, dalah uyutna gé geus ropoh apan nu ‘kasampak’ ku kuring mah. Boboko gedé paragi’ngaruang’ jéngkolna gé, kari bangkarakna. Sok dijieun bal sanggeus kuring bisa sésépak mah, dibeletuk-beletuk kana témbok bénténg Mak Enoh.

            Kilang kitu, aya kajadian nu teu beunang dipopohokeun nu kaalaman ku kuring jeung uyut. Kajadian rongkah mungguh sadirieun kuring mah. Kajadian nu hamo beunang dipopohokeun –sigana sapanjang kuring dumelah. Da geuning buktina nepi ka ayeuna kuring geus incuan gé, kalangkang éta kajadian téh  cékas kénéh pisan. Malah beuki dieu téh kalah beuki nyékasan.

            Leutik kénéh kuring harita téh, umur lima taun. Dina hiji poé méméh tengah poé, beuteung kuring ngusial. Ku nini dipiwarang cingogo dina kuluwung pamiceunan cai di sumur tukangeun imah, da kitu sasarina gé.

            Tapi dak-dumadak sakali harita mah kuring mugen dititah cingogo dina parantina téh, hayang di pacilingan balong kulonneun imah. Atuh kudu aya nu nganteur da kudu mapay jalan aspal pupuluhan meter. Sedeng nini jeung indung keur riweuh ku pagawéan, teu bisa ingkah ti dapur.

            Ku nini diolo, ku indung dipolototan, sangkan daék cingogo dina kuluwung. Tapi kuring teu beunang disisilihan, keukeuh hayang di balong. Pikiran téh resep nénjo lauk marebutkeun hakaneun, mani sok pahibut pagulung. Komo nénjo bibit mah, mecak gubay-géboy sagedé orok.

            Ningal kitu, uyut éléh-déét. Atuh kapaksa bari rumanggieung-rumanggieung ogé nunungtun kuring nu geus ulad-alid. Kuring bungah-guligah, kahayang laksana.

            Dina émprona di balong, teu kira-kira sukana ati nénjo paripolah lauk, nyeplés sapanyipta ti imah mula. Lamunan mayung diulur, dongéng ‘Si Leungli’ lauk beureum sagedé orok.

            Bawaning ku anteng, kuring teu nyangkirangan ieuh bisi uyut cangkeuleun atawa puyeungeun mah. Geus béak gé pingusialeun, moho wé lalajo nu patinggaréboy. Malah uyut gera-gero gé. “atos jaaang.....? atos jaaang...?” teu dipaliré.

            Cengkat-cengkat sotéh duméh suku singsireumeun wé. Bosen ongkoh da lauk téh teu haben mijah ari geus béak “araheun” mah.

            Cengkat wéh caritana téh, beberesih di pancuran, terus ngeteyep ditungtun dibawa balik. Mimiti leumpang téh mapay darmaga susukan nu paréndéng jeung balong. Béak éta, srog ka jalan aspal, terus meuntas leumpang di beulah kénca.

            Tah keur kitu geprakna kajadian téh!

            Ti kidul, ti péngkolan, mucunghul mobil sédan. Uyut harita ngajarandeg heula bari mépéd ka sisi pager bumi Ceu Adnah. Malah panangan uyut nu kiwa mah nyepengan kana pager, ari kuring culang-cileung handapeun ingkabna.

            Teuing atuh, teuing kumaha peresisna kajadian téh, nu inget téh uyut geus ngudupruk bari haharegungan. Sampéanana nu katuhu ngagépor sisi jalan, ari pananganana duanana pageuh nanangkeup awak kuring nu teu cécél-teu bocél, teu baréd-baréd acan!

            “aya nu kadupak mobiiiiiiil!!!” jelema nu araya sisi jalan patingjarerit, rabul narulungan.

            Uyut digarotong ka imah nu kari pupuluhan deui léngkah ti dinya. Ari kuring ditungtun teuing ku saha, ngan inget ku lalaki.

            Indung jeung nini nu cenah ngadarangu sora patingdarengék di jalan lain deui reuwaseunana, timburuna jol teg wéh ka kuring jeung uyut. Komo barang jol uyut pada ngagarotong mah, kacida harareugeueunana. Kaayaan jadi tagiwur, imah panggung sagedé saung, dedet ku jelema nu rajol narempo.

            Harita kénéh uyut dicandak ka rumahsakit ku nu nabrakna. Lain urang jauh horéng nu nabrakna téh, urang Gang Sukarya, sasar tatangga kénéh. Cenah keur diajar kénéh nyetirna téh.

            Sampéan tengen uyut potong sapisan leresan bincurangna. Ditémbok (gips) di rumahsakit. Ari kuring mah harita, da teu cécél-teu bocél téa, poé harita kénéh gé ngageletek ulin deui baé. Perkara uyut katiban musibah mah –sangkilang diri nu jadi gara-garana- ngiles wé tina pikiran téh.

            Atuh isukna, pagétona, jeung saterusna uyut ukur tiasa calik atawa ngajepat, nepi ka sakalieun palay ka cai gé kudu dibébéyéng diréréyang. Kuring, penjahatna, nyaksian sih nyaksian, tapi teu meueus-meueus acan timbul kasusah dina haté, komo kasedih-hawatir mah.

            Kalah sok resep nénjo kana sampéan uyut nu ngajelepeng téh, malah dicoo! Mimiti ukur diajar-ajar ditoélan, terus diteueul-teueul, terus diketrok-ketrok ku tungtung ramo. Sanggeus sidik teu nyeurieun, tuluy ditepak-tepak, bari panon mencrong kana pameunteuna, hayang nyaho muringis henteuna. Pék dijungjung-jungjung, geus ngajungjung, sok dilésotkeun, atuh gebru sampéanana nu ampeg ku témbokan ngagebru kana kasur lépét! Resep ku jegjregna! Bibireungeuhan téh kawas suku “Si Baju Beusi” (can usum sesebutan ‘robot’ harita mah). Mun katénjo uyut muringis lantaran karaoseun nyeri, batan eureun anggur ngahajakeun! Mun geus digaok ku indung, kakara nyingkah!

            Bangor? Heueuh!

            Malah beuki gedé mah beuki kapikir, lain bangor deui patut jiga kitu mah, tapi bangkawarah! Nurustunjung!

            Hawatos temenan uyut. Turug-turug waruga ropoh balung ripuh, katiban musibah, atuh mutuh ripuh! Mulan-malén ngajimprek nyandang panémbok di imah sagedé pelok, bari kaayaan hirup jauh ti cukup.

            Sawatara bulan ti saprak gips-na dibuka, uyut ngantunkeun. Hirup uyut ditungtungan ku humaregung. Poé-poé ahirna dieusian ku pupuringisan nahan kanyeri.

            Kabéh gara-gara ieu diri bangkawarah!

            Mun seug harita kuring daék cingogo di kuluwung imah, mun seug harita kuring beunang diolo, mun seug harita kuring teu kabongroy ku lauk di balong, mun seug…..

            Keur mah jorojoy haté sorangan tumarima kana dosa, turug-turug réa naker téténjoan sapanjang hirup nu matak nyuat-nyuat nyeuit-nyeuit kana éta kajadian. Nénjo nini-nini nungtun budak, ras ka uyut. Nénjo nu kadupak mobil, ras ka uyut. Nénjo nu di-gips, ras ka uyut. Nénjo pacilingan, nénjo balong, nénjo lauk tinggaréboy, teu weléh nungtun ingetan kana kajadian harita.

            Nu basa guprakna teu nimbulkeun rasa naon-naon, nu tadina teu teleb-teleb jadi ingetan, sanggeus sawawa mah karasa peurah-peurih pangaruhna. Beuki kolot batan peruh kalah tambah sumarambah. Saban waktu dikukuntit ku rasa dosa, saban waktu, saumur-umur, nepi ka yeuna, ayeuna pisan, detik ieu pisan kuring keur nulis!

            Ti barang hideng mindeng kumejot hayang nuliskeun éta kajadian, malahmandar bisa ngalolongsong, henteu ngabegel mangen baé, tapi teuing ratus-teuing réwu kali dicoba rék ditulis, teu weléh bolay jeung bolay. Pikecapeun metet padedet tina ingetan, susah ngéntépkeunana, susah milih naon heulana. Ana dipaksakeun ngotrét sakotrét-kotrétna, tara bisa kebat da kaburu pegat ku gulidagna rasa. Tungtungna ukur sok matung!

            Ayeuna gé cacakan geus aki-aki, méh-méhan teu bisa ngawasa diri, angger waé balilihan nyatetkeun ieu pangalaman. Ceurik lahir saukur ngembeng cipanon, ceurik batin nu teu kawayaan mah.

Bumi Kinanti, Desember 2005

MIKAWANOH CARPON

Carita pondok téh karangan tinulis fiksi atawa rékaan nu galur caritana relatif basajan. Hal éta lantaran jumlah kajadian caritana henteu réa; museur kana hiji kajadian, tur palakuna ukur dua atawa tilu urang. Jejer (téma) jeung latar (setting) carita pondok mah napak dina alam kahirupan kiwari, beda jeung dongéng.

Nu disebut carita pondok (carpon) di urang ilaharna panjangna sakitar 7.500 kecap. Dina kasusatraan Sunda carpon téh ukuran karanganana ku kaca (halaman) nya éta antara 4 nepi 6 kaca kalayan 1,5 spasi. Padahal di Barat mah éta téh kaasupna short short story (carita pondok nu pondok pisan). Upama make standar Mangle nu disebut carita tilu bagian teh ilaharna 10 nepi 15 kaca, carita dua bagian teh biasana 7 nepi 10 kaca. Carita dua bagian ieu nu meujeuhna disebut short story di Barat, sedengkeun carita tilu bagian eta leuwih merenah disebut long short story (malah bisa leuwih ti 15 kaca, kira-kira nepi ka 25 kaca).

Upama dibandingkeun jeung novel, carita pondok leuwih heureut atawa kurang kompléks dibandingkeun jeung novel. Carita pondok biasana museurkeun paniténna (perhatian) dina hiji kajadian, miboga hiji plot, setting anu tunggal, jumlah tokoh anu kawates, tur ngawengku jangka waktu anu singget.

Buku-buku kumpulan carita pondok nu aya dina hasanah sastra Sunda biasana asalna tina carita pondok nu geus diterbitkeun heula dina masmedia. Kajaba kumpulan carita pondok munggaran nu langsung diterbitkeun. Éta kumpulan carita pondok munggaran téh judulna Dogdog Pangréwong karangan G.S terbitan Balai Pustaka taun 1930 nu panjangna 115 kaca, leuwih kolot batan kumpulan carita pondok dina basa Indonesia Teman Duduk karangan M. Kasim nu terbit taun 1936.

Saha sabenerna éta pangarang nu maké sandiasma (inisial) G.S téh? Nepikeun ka kiwari tacan aya rarata nu bener. Numutkeun R. Éro Bratakusumah, salasahiji rédaktur Sunda di Balai Pustaka nu panglilana dines di dinya, G.S téh cenah sandiasma tina G. Suwandakusuma, anu kungsi jadi wadana. Tapi ceuk M.A Salmun mah, G.S téh sandiasma tina G. Sastradiréja. Sanajan nepikeun ka kiwari tacan kapaluruh saha sabenerna ngaran eta pangarang téh, tapi pamadegan R. Éro Bratakusumah rada bisa ditarima sabab dina Dogdog Pangréwong aya carita anu ngagambarkeun kahirupan kawadanaan. Tujuh carita pondok anu dimuat dina Dogdog Pangréwong téh masing-masing nya éta “Lembu”, Dua Paraji”, “Jin”, “Salah Pok”, “Angeun Lekoh”, “Soang”, jeung “Guguyon Dina Bulan Puasa”.

Midangna carita pondok Sunda téh umumna mah dina majalah (heula), ti dinya kakara dikaluarkeun mangrupa buku (kumpulan carpon) (Iskandarwassid, 2003: 113). Carita pondok, dimuat dina majalah-majalah Sunda saperti: Warga (1951), Sunda (1952), Candra (1954), Kujang (1956), Manglé (1957), Kiwari (1957), Sari (1962), Langensari (1963), Mingguan Sunda (1965), Hanjuang (1971), Gondéwa (1972), Giwangkara (1973), Galura (1974), jrrd

Sawatara Conto Buku Kumpulan Carita Pondok (Rusyana, 1992: 45)

No	Judul Buku Kumpulan Carpon	Pangarang	Taun
1	Dogdog Pangréwong	G.S	1930
2	Carita Biasa	R.A.F	1959
3	Dongéng énténg ti Pasantrén	R.A.F	1961
4	Papacangan	Rusman Sutiasumarga	1960
5	Hujan Munggaran	Ayat Rohaédi	1960
6	Néangan	Caraka (Wiranta)	1962
7	Jurig	Tini Kartini	1963
8	Paséa	Tini Kartini	1965
9	Nyi Karsih	Tini Kartini	1984
10	Di Luhureun Jukut Reumis	Yus Rusyana	1965
11	Jajatén Ninggang Papastén	Yus Rusyana	1988
12	Béja ti Maranéhna	Ki Umbara (W. Ranusulaksana)	1964
13	Diwadalkeun ka Siluman	Ki Umbara (W. Ranusulaksana)	1965
14	Teu tulus Paéh Nundutan	Ki Umbara (W. Ranusulaksana)	1965
15	Kanyaah Kolot	Karna Yudibrata	1985
16	Ceurik santri	Usep Romli HM	1985
17	Halimun Peuting	Iskandarwassid	1990

Nu dicatet di luhur téh sakadar conto. Kiwari ceuyah buku-buku kumpulan carita pondok karya para pangarang séjénna boh entragan heubeul boh entragan béh dieu, saperti Aam Amilia, Godi Suwarna, Darpan Ariawinangun, Usman Supéndi, Cécép Burdansyah, Dian Héndrayana, jlté. Lian ti kumpulan carpon, anu mangrupa antologi carita pondok ogé jaman kiwari geus loba anu terbit, di antarana karya-karya pinunjul anu dihijikeun dina antologi saperti Kanagan I, Kanagan II,Heulang nu Ngajak Béngbat, Lir Cahya Nyorot Eunteung, Campaka Mangkak, Ti Pulpén tepi ka Pajaratan Cinta, jlté.

Unsur-unsur intrinsik (unsur jero) anu nyampak dina  carpon nya éta:

a.       Jejer (téma)

Nya éta inti tangtungan atawa inti ageman (pokok) anu sipatna abstrak, dipageuhan dina racikan karangan rékaan pikeun ngayakinkeun nu maca. Bisa jadi ku pangarang ditembrakkeun (ditulis), tapi mimindengna mah implisit. Téma téh jadi pameungkeut sagemblengna carita. Atawa muncul tina carita sagemblengna. Ku lantaran téma karangan téh mimindengna implisit, sok dicindekkeun ku nu maracana (Iskandarwassid, 2003: 162)

b.      Amanat

Nya éta pesen pangarang atawa papatah moral pikeun nu maca, bisa mangrupa panyaram bisa mangrupa pangjurung laku, conto amanat panyaram, “Ulah kedul ari jadi murid.” Conto amanat pangjurung laku, “Kudu rajin diajar ambéh pinter.” Amanat aya anu nembrak (éksplisit) anu anu nyamuni (implisit). Amanat anu implisit dicindekkeun ku nu maca.

c.       Latar (sétting)

Nya éta gambaran waktu, kaayaan, patempatan, lingkungan, suasana, jsté anu ngalantarankeun kajadian carita. Tegesna mangrupa salasahiji koponén dina adegan karangan. Merenah henteuna milih latar jeung ngadéskripsikeunana milu nangtukeun ajén karangan (Iskandarwassid, 2003: 74). Sacara basajan, latar nya éta tempat jeung waktu lumangsungna kajadian/peristiwa dina carita pondok.

d.      Palaku (tokoh)

Nya éta ngaran-ngaran anu ngalalakon dina carita. Dumasar kana kalungguhan atawa pentingna dina carita, palaku téh dibagi jadi tilu: 1) palaku utama atawa palaku kahiji protagonis, nya éta palaku anu nyekel peran utama ti awal nepi ka ahir carita. 2) palaku kadua nya éta palaku anu jadi lawan palaku utama (antagonis), jeung 3) palaku tambahan (tritagonis). Dina carita heubeul, lian ti jalma, anu jadi palaku téh bisa ogé sasatoan, buta, jin, jst (Iskandarwassid, 2003: 25).

e.      Galur (alur atawa plot)

Nya éta rakitan (struktur) rupaning kajadian carita nepi ka ngawujud jadi leunjeuran carita. Dina ngarakit kajadian carita téh: nempatkeunana, ngatur heula pandeurina, matalikeun hubungan antar kajadian, jste. Unggal rakitan disusunna jeung dipidangkeunana téh pikeun meunangkeun éfék-éfék émosional jeung kaéndahan. Kajadian carita raket pisan patalina jeung palaku carita. Kajadian téh apan keur gambaran palaku atawa ari palaku téh ngawatesanan kajadian (Iskandarwassid, 2003: 112).

f.        Gaya

Nya éta corak éksprési basa, boh dina prosa boh dina puisi. Cara kumaha anu digunakeun ku pangarang dina midangkeun omongan. Pasipatan gaya (basa) dina karya sastra atawa tina hiji pangarang bisa dianalisis tina 1) diksina atawa pilihan kecapna, 2) ungkara atawa struktur kalimahna 3) tina rupa-rupa babandingan jeung cara ngantebkeun harti 4) tina pola wirahmana, purwakantina, jeung ciri-ciri wangunna nu séjén 5) tina cara-cara nimbulkeun éfék ku rakitan basa. (Iskandarwassid, 2003: 44).

g.       Puseur Panitén atawa Titik Caturan (sudut pandang atawa Point of View)

Nya éta cara ku saha dicaritakeunana karangan. Aya dua cara anu bisa digunakeun dina fiksi nya éta 1) caturan jalma katilu, juru catur aya di luareun carita. Ngagunakeun kecap sulur ‘manéhna’ atawa ‘maranéhna’, atawa langsung ngaran tokohna 2) Caturan jalma kahiji, juru catur aya di jero carita, jadi palaku carita, ngagunakeun kecap sulur ‘kuring’ (Iskandarwassid, 2003: 112).

Ngarang Carita Pondok

Pikeun diajar ngarang carpon, sabenerna mah taya aturan atawa padika husus. Sabab dina enas-enasna mah ngarang téh gumantung kana pangalaman maca, tatanya, sarta prakna nulis bari teu poho dibarengan ku muka kamus pikeun mikanyaho harti jeung nuliskeun kecap.

Tapi pikeun ngalalanyahan, aya léngkah-léngkah ngarang carpon dumasar kana unsur-unsurna. Pikeun lilinggeran dina diajar ngarang carpon, tah ieu di handap minangka gurat badag ngarang carpon téh.

1. Néangan ideu
2. Nangtukeun jejer (téma)
3. Nangtukeun palaku (tokoh) jeung watekna (karakter)
4. Nangtukeun latar (setting)
5. Nangtukeun galur (plot)
6. Nangtukeun puseur sawangan (point of view)
7. Nangtukeun amanat
8. Basa nu digunakeun
9. Nangtukeun judul