MATERI PEMBELAJARAN BAHASA SUNDA KELAS XII SMK/ SMA/ MA

MATERI 1: BAHASAN TRADISI SUNDA

Ieu di handap wacana pedaran ngeunaan Kampung Cireundeu karya Ari Andriansyah. Pék baca ku hidep kalawan gemet nepi ka paham eusina!

Kampung Cireundeu

“Wilujeng Sumping di Kampung Cireundeu Rukun Warga 10”, aksara latén jeung Sunda Kuna natrat dina gapura, mapag léngkah basa mimiti anjog ka tempatna téh. Padumukan katangén suhunanana, mudun ka handap. Da puguh kampung téh pernahna di léngkob, handapeun suku Gunung Kunci, Ciménténg, Gajahlangu, jeung Sayangkaak. Paeunteung-eunteung deuih jeung urut TPA Leuwigajah nu kungsi maragatkeun puluhan jiwa. Pernahna mah di Kalurahan Leuwigajah, Kacamatan Cimahi Selatan, Kota Cimahi. Kaitung jauh ti puseur Kota Bandung mah, kira-kira 40 km laju ngulon. Merlukeun waktu perjalanan 1,5 nepi ka 2 jam. Éta gé lamun ngagunakeun kandaraan pribadi, sedeng kana umum mah leuwih lila ti sakitu. Da puguh kudu sababaraha kali ganti angkot. Ti Leuwipanjang mah naék angkot nu ka Cimahi, laju naék deui jurusan Cimahi- Leuwigajah, terus Cimahi-Cangkorah, jeung ditungtungan ku naék ojég sangkan nepi ka nu dituju. Sabéngbatan mah Cireundeu téh prah baé kawas kampung séjénna. Lebah kamekaranna gé sarua. Imah témbok ngajarengléng, atuh télévisi, radio, hapé, jeung barang éléktronik séjén gé geus lain barang anéh. Dina widang atikan gé kaitung maju, wuwuh réa nu sakola ka paguron luhur. Cindekna, tingkat ékonominamgeus lumayan maju. Ngan nu matak narik, lian ti masarakatna masih kénéh nyekel pageuh tatali tradisi, kadaharan pokona gé lain béas, tapi sampeu (manihot esculenta crautz ). Nurutkeun katerangan, masarakat Cireundeu mimiti ngonsumsi sampeu ti taun 1918, mangsa Walanda keur ngajajah kénéh. Cenah, harita Cireundeu ngalaman paila nu matak nalangsana. Pikeun ngungkulanana, salah saurang sesepuh kampung néangan tarékah, nu satuluyna meunang pituduh sangkan ulah ngadahar kadaharan tina béas. Nya nyobaan ganyol, taleus, jeung hajeli pikeun gantina. Tapi teu kuat lila, nu antukna pindah kana sampeu nepi ka kiwari. Pantes rék kituna téh, da puguh Cireundeu mah wewengkonna kurang cocog pikeun nyawah. Malah cenah lamun melak paré, komo nincak katiga, sok gagal waé, cai téh ngadak-ngadak saat. Teu nanaon teu boga huma asal boga paré, teu boga paré asal boga béas, teu boga béas asal ngéjo, teu ngéjo asal dahar, teu dahar asal hirup, mangrupa palsapah Cireundeu dina mertahankeun hirup ku jalan néangan alternatif kadaharan pokok (béas) ku sampeu. Mémang ngadahar sangu lain pantrangan, tapi wuwuh geus jadi kabiasaan kana sampeu, cenah, kiwari masarakatna loba nu jarijipen, malah loba nu nyareri beuteung lamun geus ngadahar sangu téh.

Konsep:

Nulis Pedaran

Ayeuna urang diajar nulis pedaran. Tapi saméméhna, naha hidep kungsi maca hiji katangtuan nulis pedaran nu hadé? Sangkan tulisan urang hadé, nulisna lancar, sarta kaharti eusina ku nu maca, perlu urang merhatikeun katangtuan dina nyusn hiji tulisan. Pén tengetan ieu sawatara hal penting di handap.

(1)      Nangtukeun Téma, Topik, jeung Judul

Téma : pokok pasualan atawa bahan nu rék ditulis (dipedar)

Judul : beungeutna hiji karangan

Upama téma mah ambahan (ruang lingkup) ngeunaan pasualan atawa bahan nu rék ditulis, sedengkeun judul mah pedaran awal (pituduh singget) eusi karangan nu rék ditulis. Téma mangaruhan kana wawasan nu nulis. Leuwih loba maca, nu nulis bakal leuwih loba bahan nu bisa ngadeudeul kana bahan nu rék ditulis dumasar éta téma.

(2)      Nangtukeun Téma

Sawatara hal penting sangkan téma nu diangkat gampang dimekarkeunana, di antarana:

a.    ulah nyokot téma nu pedaranana lega teuing

b.   pilih téma nu dipikaresep sarta kira-kira ku bisa dimekarkeun;

c.    pilih téma nu sumber atawa bahan-bahana bacaanana babari dipaluruhna.

Saupama téma geus ditangtukeun, satuluyna dipedar jadi hiji wangun karangan nu ngaguluyur tur sistematis. Salah sahijina ku cara nangtukeun heula judul karangan. Ari judul karangan nu hade nya éta nu ngagambarkeun sakabéh eusi karangan nu rék ditulis.

(3)      Nangtukeun Topik - Judul

•       Nangtukeun judu karangan

•       Nangtukeun naon masalahna, naha, kumaha, di mana, jeung iraha.

•       Judul minangka jabaran tina topik.

•       Judul leuwih husus (spesifi k) jeung ngagambarkeun masalah atawa variable nu      bakal dipedar

•       Judul teu kusu sarua jeung topic. Saupama topik sakaligus jadi judul, sipat éta        karangan biasana umum jeung ambahana leuwih lega.

•       Judul ditulis sanggeus ngagarap téma, sangkan kajamin éta judul cocog jeung         eusina;

•       Judul nu hade bakal ngirup nu maca neuleuman eusina;

•       Judul ngan ukur nyebutkeun ciri-ciri nu pentingna wungkul, nepi ka nu maca bisa   ngabayangkeun halhal naon nu bakal kabaca dina éta tulisan.

(4)      Sarat judul yang baik

•      Judul kudu luyu atawa relevan jeung téma atawa topic

•      Judul kudu nimbulkeun kapanasaran jalma hayang maca éta karya

•      Judul kudu singget, ulah dina wangun kalimah atawa prase panjang tapi kudu ngawangun kecap atawa beungkeutan kecap nu singget

•      Upama kudu nyieun judul nu panjang, ciptakeun judul utama nu singget, tuluy judul tambahan nu panjang.

•      Judul ulah provokatif.

(5)      Tujuan Nulis

Sangkan teu ka mana-mendi, urang ogé perlu nangtukeun tujuan nulis. Tujuan nulis bisa dirumuskeun, upamana pikeun ngabéjakeun, pikeun manggihkeun, pikeun ningkatkeun, pikeun ngadalikeun, pikeun nganalisis, pikeun nambahan atawa ngurangan, jeung sajabana.

(6)      Nagumpulkeun Bahan

Sanggeus nangtukeun tujuan, satuluyna nangtukeun bahan. Rupa-rupa cara ngumpulkeun bahasan tulisan, di antarana maca Koran, majalah, nanyakeun ka narasumber. Cindekna mah unggal panulis ngabogaan cara masingmasing dina ngumpulkeun bahasa nu rék ditulisna.

(7)      Milah-milah bahan

Sanggeus boga bekel bahan, tuluy éta bahan téh dipilah-pilah, dipasing-pasing. Pilih mana nu penting, mana nu kudu ditulis leuwih ti heula jeung mana nu dipandeurikeun. Ngan ulah poho, cokot bahan-bahan anu luyu jeung téma karangan nu geus ditangtukeun. Cindekna, catet hal-hal penting, maca dijadikeun hiji kabutuhan, loba diskusi nu positip pikeun nambahan wawasan.

(8)      Nyusun Rangkay Karangan

Bekel karangan nu meunang milih téh tuluy disusun dina wangun rangkay karangan. Susun saléngkah saléngkah. Léngkah mana nu rék diheulakeun jeung bahan mana nu rék diasupkeun. Kitu satuluyna nepi ka ngawujud rangkay karangan. Ku cara kitu urang bakal bisa nulis kalawan museur (focus) tur ngaguluyur sarta kaukur.

Wamgum Tulisan Bahasan

Cara nuliskeun tulisan bahasan téh rupa-rupa wangunna. Sangan leuwih paham, di handap dipedar wangun tulisan bahasan, di antarana:

a.      Arguméntasi (Persuasi)

Arguméntasi (Persuasi) téh wacana nu eusina ngajéntrékeun jeung nerangkeun bener henteuna hiji perkara dumasar kana alesan nu kuat, nepi ka bisa percaya jeung ngahudang pamaca pikeun milampah hiji pagawéan.

b.      Déskripsi

Déskripsi téh tulisan nu ngagambarkeun objék, tempat, atawa kajadian sacara jéntré ka pamaca, tepi ka pamaca siga nu ngarasakeun langsung éta kajadian nu digambarkeun dina wacana.

c.       Narasi

Narasi téh nu nyaritakeun lumangsungna hiji kajadian ti mangsa ka mangsa kalawan ngaruntuy tur runut.

d.      Éksposisi

Éksposisi téh wacana nu eusina ngajéntrékeun tur medar hiji objék, prosésna, tujuanana jeung gunana.

Tulisan bahasan mah ilaharna sok maké wangun tulisan campuran contona déskripsi jeung narasi atawa narasi jeung arguméntasi. Pikeun nangtukeun hiji tulisan kaasup kana jenis karangan naon, tingali baé sabagian gedé cara nulisna atawa eusina.

Maham Struktur Bahasan

Struktur tulisan bahasan diwangun ku bubuka, eusi, jeung panutup. Bubuka minangka bubuka atawa panganteur tulisan. Bisa ku nerangkeun gambaran tempat, nyaritakeun naon-naon anu rék dipedar, atawa nyaritakeun perkara séjén nu patalina jeung bahasan pikeun babandingan.

Bagian eusi mah nyaritakeun inti bahasan. Sedengkeun bagian panutup minangka pamungkas tulisan bahasan. Bisa ku kacindekan, harepan ka hareupna, jeung nyaritakeun kaayaan kiwari boh nu hadé boh nu goréng pikeun ngirut pamaca.

PAMALI jeung SANGET

Diropéa tina Ésséy Cécé Hidayat,

nu dimuat dina Majalah Cupumanik

            Anak, sacara kodratna lahir dina kaayaan suci bersih lir kapas nu nyacas bodas. Rék jadi hideung, rék jadi beureumna téh kapan kumaha kolotna. Cara dina keretas téa mah budak téh lir keretas bodas tulisaneun. Rék ditulisan ku nu rocét atawa ku nu rapih, gumantung ka nu nulisanana. Sakumaha dina ajaran Islam gé aya hadis nu nerangkeun yén orok gubragna ka alam dunya dina kaayaan suci bersih, rék di-Islamkeun, di-Nasranikeun, atawa di-Majusikeun téh gumantung indung jeung bapa, nu jadi kolotna. Kolot boga kawajiban nangtukeun pikaharéup­eun anakna. Rék sina hadé, rék sina goréng, rék Islam, Nasrani, atawa Majusi kumaha kolot nu ngurus jeung ngatik ngadidikna. Di dieu, pangaruh kolot téh gedé pisan dina lebah nangtukeun atikan jeung didikan ka nu jadi anak.

            Jaman baheula, para karuhun Sunda tétéla geus boga padika keur nangtukeun papagon hirup anak incu buyut turunanana. Ajaran atawa papagon hirup nu kitu téh ceuk istilah populérna mah disebut “Kearifan Tradisi” atawa aya ogé nu sok nyebut “Kearipan Lokal” téa. Nya éta sarupaning ajaran, aturan, padika, tetekon, papagon hirup jeung palasipah hirup nu asalna tina “luang ti papada urang”. Cindekna gumelarna kawijakan hirup nu turun-tumurun téh biasana ngeunteung tina alam sabudeureun. Contona mangrupa babasan, paribasa, kapamalian, uga, cacandran, sanget, rupa-rupa upacara adat, jampé-jampé, paparikan-sisindiran, jeung sajabana. Eusina leubeut ku rupaning silib, sindir, siloka, simbul, jeung sasmita.

            Konsép atikan kolot baheula, najan bisa waé can paamprok jeung ajaran Islam, tapi geuning dina enas-enasna mah geus ngamalkeun ajaran Islam. Contona lebah konsép “Amar ma’ruf nahiy munkar”, kapan kolot urang, Karuhun Sunda geus wawuh jeung éta konsép. Aya ajaran panyaram lampah salah jeung pangjurung lampah bener, nu nyampak dina babasan jeung paribasa. Upamana dina lebah nyaram lampah salah, dina babasan-paribasa nyampak mangpirang-pirang conto anu eusina nyaram. Saperti: Ulah biwir nyiru rombéngeun, ulah gindi pikir belang bayah, ulah kabawa ku sakaba-kaba, ulah cul dogdog tinggal igel, ulah nangkeup mawa eunyeuh, jeung sajabana. Kitu deui dina lebah nitah milampah hadé, kapan réa babasan jeung paribasa nu eusina nitah migawé bener atawa rupa-rupa kahadéan. Saperti: kudu hadé gogog hadé tagog, kudu leuleus jeujeur liat tali, kudu ngadék sacékna nilas saplasna, kudu landung kandungan laer aisan, jeung réa-réa deui.

            Kolot urang baheula, saréngkak jeung saparipolahna téh éstuning tarapti jeung ati-ati. Lebah nerapkeun ajaran atawa atikan ka budak tara ku cara togmol atawa langsung nerag. Tapi sok dibalibirkeun ku rupaning dongéng-dongéng pieunteungeun, dongéng-dongéng bangsa jurig jeung dedemit, atawa ku nyieun aturan-aturan panyaram nu disebut Pamali.

            Kecap pamali nurutkeun Kamus Umum Basa Sunda LBSS (1994) mah cenah sagala hal anu sok aya matakna nurutkeun kapercayaan karuhun, saperti ulah sok lalangiran, pamali! matak ditinggalkeun maot ku indung; ulah sok diuk dina lawang panto, pamali! matak nongtot jodo. Ari cék RA Danadibrata mah nu disebut pamali téh nyaéta larangan sepuh urang anu maksudna teu meunang ngalakukeun hiji pagawéan lantaran sok aya matakna.

            Cindekna pamali téh sarupaning pantrangan-pan­trangan anu kudu dijauhan, anu teu meunang dipilampah, sabab lamun dirémpak bakal nimbulkeun mamala. Jadi mun budak rék milampah hiji pagawéan anu teu parok jeung aturan kolot, kolot urang baheula cukup nyebut “teu meunang, pamali, bisi matak anu…” Ku kitu gé, budak téh sok tara loba tatanya deui, éstuning nurut wé da maksudna kalawan lantip tur surti ku kolotna geus dibéjaan. Basana gé cukup ku “Ulah kitu sabab bisi kitu”. Eusina siga nu nyingsieunan, padahal disatukangeun lalangsé éta panyaram téh aya maksud anu nyamuni, anu kudu disurahan, anu kudu dipikiran deui. Tah bakal kaharti jeung kabukana rasiah éta silib, sindir atawa siloka dina éta kapamalian téh lamun budakna geus jadi jelema sawawa, geus mikir déwasa, geus loba luangna.

            Tétéla geuning aya maksud di satukangeun lalangsé kecap pamali téh. Di dinya nyampak ajaran tradisional nu kudu disurahan kalawan wijaksana. Pantrangan-pantrangan nu patali jeung maké tur ngagunakeun tutuwuhan atawa sasatoan. Sasatna lain teu meunang tapi ngatur sangkan ulah dibéakeun. Jantung cau upamana, kapan éta téh pibabakaleun buah cau, lamun jantungna diala terus dipaké kadaharan saméméhna, meureun moal jadi buah. Atuh moal aya buah cau. Tah éta téh hiji gambaran yén kolot urang baheula mah wijaksana jeung nyaah ka alam sabudeureun. Sagala nu nyampak di alam téh keur manusa, tapi teu meunang sagawayah maké jeung ngagunakeunana, kudu maké aturan. Ku aturan nu sifatna teu tinulis saperti pamali téa ge geus cukup, da masrakat harita kukuh pengkuh, tuhu jeung taat disiplin kana aturan nu geus dijieunna.

            Kecap pamali ogé tétéla ampuh pikeun ngaraksa jeung ngariksa kalumangsungan lingkungan alam sabudeureun. Kecap pamali bisa nyegah pagawéan anu bakal ngabalukar­keun ruksakna lingkungan. Upamana pikeun ngaraksa jeung ngariksa leuweung, masarakat Sunda buhun, kolot urang baheula, nyieun aturan mana leuweung anu meunang disaba, jeung mana leuweung anu teu meunang disaba. Nya aya aturan nu ngabagi babagian leuweung jadi leuweung larangan jeung leuweung tutupan nu dipahing diganggu, komo deui diruksak mah. Ngan wungkul leuweung nu teu kaasup leuweung larangan jeung leuweung tutupan anu meunang disaba sarta dicokot mangpaatna. Jadi, asup ka leuweung tutupan jeung leuweung larangan mah pamali pisan, sabab mun dirémpak bakal nimbulkeun mamala. leu téh éstuning wijaksana jeung cerdas, sabab geuningan karuhun urang, kolot baheula geus ngalaksanakeun konsép konservasi leuweung anu ngalestarikeun leuweung katut pangeusina. Kaharti ku akal, kapan nya leuweung nu jadi sumber nyimpen cai jeung nyegah tina bencana alam banjir atawa longsor téh. Sabab mun leuweungna ruksak, sumber cai jeung sumber alam, flora katut fauna nu aya di leuweung bakal ruksak nepi ka béakna.

            Aya conto séjén anu patali jeung ngatur, ngajaga, ngaraksa jeung ngariksa tutuwuhan nu nyampak di alam. Upamana dina lebah nuar tatangkalan, boh kai, boh awi. Karuhun urang pantrang ngalakukeun dina 2 poé nu dianggap sakral nyaéta poé Salasa jeung poé Jumaah. Naon sababna? Kapan poé Salasa téh sok dipaké poé pasar, ari poé Jumaah, kapan poé ibadah umat Islam, ngalaksanakeun sholat Jum’ah. Lamun unggal poé dina saminggu di­wenang­keun kitu waé nuar awi atawa kai, meureun bakal béak sagala tatangkalan téh, pangpangna ari awi jeung kai mah sok dipaké bahan keur nyieun imah. Pon kitu deui dina cara nuar awi, teu meunang sagawayah tapi kudu dipilih tina dapuran awi anu pangjerona, anu umur awina geus kolot, sabab lamun nu ngorana dituaran atuh bakal tumpur. Dina ngala kawung ogé, anu méh saban bagian ngabogaan mangpaat, karuhun urang teu sagawayah ngagasab tangkal kawung, tapi diatur ku tata titi nu rintih maké upacara adat, ngahoramat kanu dianggap ngageu­geuh­na. Balukarna tara aya tangkal kawung nu wani-wani diruksak, malah diraksa jeung diriksa da ngahasilkeun lahang pigulaeun. Kitu deui cara melak pepelakan, cara paré di sawah atawa di huma teu sagawayah, tapi diatur ku papagon-papagon adat tradisi, ku cara maké upacara adat.

            Lian ti kapamalian, pikeun ngaraksa jeung ngariksa lingkungan alam sabudeureun, pangpangna tempat dimana nyampak sumber huluwotan cai, anu biasana mah sok dibarung ku ayana tatangkalan kai anu galedé, kolot urang baheula nyieun aturan atawa papagon ku cara nyebutkeun yén éta tempat téh SANGET. Ari sanget téh hartina dina éta tempat aya sabangsaning jurig atawa dedemit anu ngageugeuh. Lamun digunasika atawa diganggu komo deui diruksak mah, tangtu jurig nu ngageugeuh éta tempat bakal mawa mamala. Ku cara kitu gé éta tempat téh aman, tara aya nu wani-wani ngadatang­an, sok komo ngaruksak atawa nuar kaina mah. Harita mah dikitukeun téh percaya wé. Ku aturan ayana jurig nu ngageugeuh nepi ka meunang sebutan sanget téa, sumber-sumber alam nu nyampak di dinya jadi aman. Sirah cai atawa huluwotan cai teu diganggu, kitu deui tatangkalan­ana ogé aman. Sabalikna lamun éta sumber cai jeung kaina diruksak ku cara dibabad dituaran, geus tangtu caina bakal orot, malah nepi ka saatna pisan gé teu mustahil.

            Sigana, urang nu hirup di alam kiwari kudu ngimpleng mikiran deui papagon-papagon kolot baheula nu geus puguh benerna jeung puguh hadéna, lebah miara jeung ngalestarikeun alam mah. Ulah aya basa katinggaleun jaman, atawa dianggap kuno. Sapanjang aya mangpaatna jeung gedé gunana keur kahirupan, naon salahna mun éta papagon-papagon kolot baheula téh ditulad. Paling copelna, dipaké eunteung pikeun mangsa pikaharéupeun, supaya anak incu generasi sapandeurieun urang salamet.

Mangga nyanggakeun…! Wallahu ‘alam bishawab… Cag!

MIKAWANOH FOLKLOR

            Istilah folklor digelarkeun ku William John Thoms, hiji ahli kabudayaan klasik ti Inggris. Sacara étimologi, Folk hartina koléktif atawa sakumna, sedengkeun Lore hartina Tradisi. Harti folklor sagemblengna numutkeun Dananjaya (1997:2) nya éta hiji kabudayaan koléktif, nu sumebar jeung diwariskeun turun-tumurun boh dina wangun lisan, atawa nu diwujudkeun kana wangun gerak atawa isyarat jeung alat bantu.

            Sedeng numutkeun Iskar dina koran Pikiran Rakyat (22 Januari 1996), folklor téh mangrupa kajian kabudayaan rakyat nu ditalungtik unsur matéri jeung unsur non-matérina, nu di jerona ngawengku perkara kapercayaan rakyat, adat kabiasaan, pangaweruh tradisional, basa rakyat, ungkara tradisional, patalekan tradisional,  kasastraan rakyat, kawih-lagu-tetembangan rakyat, musik rakyat, tarian jeung drama rakyat, kasenian rakyat, jeung sakumna seni karakyatan.

            Aya sawatara Fungsi Folklor. Di antarana nya éta:

1.      Salaku Sistem Proyéksi, nya éta salaku gambaran hiji masarakat nu tangtu

2.      Salaku Sistem Pranata Kabudayaan, nya éta ciri ayana hiji kabudayaan

3.      Salaku Sistem Atikan, nya éta alat pangajaran masarakat

4.      Salaku Sistem Kadali Masarakat, nya éta ajén-ajén norma nu kudu dilaksanakeun ku anggota koléktifna

Papasingan Folklore

            Folklor dina masarakat Sunda sarua jeung folklor-folklor di daérah séjén, kabagi kana tilu wangun nya éta Folklor Lisan (Verbal Folklore), Folklor Satengah Lisan (Partly Folklore), jeung Folklor Non Lisan (Nonverbal Folklore)

1.      Folklor Lisan

Nu kaasup kana folklor lisan di antarana: Carita Prosa Rakyat (Dongéng), Puisi Rakyat (Mantra, Carita Pantun, Wawacan, jsb), Basa Rakyat (dialék atawa logat; Indramayu, Banten, Cirebon, Kidul, jsb. Basa wewengkon; Bogor, Banten, Kuningan, Cianjur, jsb.), Ungkara Tradisional (babasan, paribasa, mamanis basa, jsb), Patalekan Tradisional (sisindiran jeung tatarucingan), Lalaguan Rakyat (kawih jeung tembang, kawih barudak, lalaguan gondang, lalaguan calung, kawih sawér, jsb)

2.      Folklor Satengah Lisan

Nu kaasup kana folklor satengah lisan di antarana: Sistem Kapercayaan Rakyat, Kaulinan jeung Hiburan Rakyat, Pagelaran Rakyat (Gending Karésmén, Wayang Golék, Sandiwara, Réog, Calung, Longsér, jsb), Tari-tarian Rakyat (Tayub, Ronggéng, Topéng, jsb), Adat atawa Tradisi Rakyat (Tatanén, Pepelakan, Panén, Moro, Ngariksa nu kakandungan, Nyunatan, Kawinan, Ruwatan, jsb), Pésta atawa Hajat Rakyat (Hajat Buka jeung Sérén Taun, Hajat Laut, Hajat Bumi, Mubur Sura, jsb)

3.      Folklor Non Lisan

Folklor Non Lisan dipasingkeun kana dua wangun, nya éta:

a.         Folklor Matéril

Nu kaasup kana Folklor Matéril di antarana nya éta: Arsitéktur Rakyat, Seni Kerajinan (anyaman, patung, cocooan, jsb), Pakaya jeung Rarangkén/Perhiasan (kabaya, kamprét, totopong, kandéron, giwang, kongkorong, totopong, kelom geulis, jsb), Ubar-Ubar Tradisional, Dahareun jeung Inumeun Tradisional (opak, raginang, ulén, awug, dodongkal, wajit, surabi, ali agrem, lahang, goyobod, bajigur, bandrék, jsb), Alat-Alat Musik (kacapi, suling, angklung, calung, dogdog, celempung, terebang, jsb), Pakakas jeung Pakarang (Rumah Tangga: nyiru, dingkul, ayakan, sirib, dulang, jsb. Alat Tatanén: pacul, parang, wuluku, garu, koréd, bedog, jsb. Pakarang: tumbak, paser, katepél, sumpit, badi, kujang, jsb), Kaulinan Rakyat (ucing sumput, éngklé-éngkléan, sondah, sapintrong, congklak, panggal, galasin, jsb)

b.        Folklor Non Matéril

Nu kaasup kana Folklor Non Matéril di antarana nya éta: Basa Isyarat (ngahéot, ngacungkeun indung leungeun atawa peureup, gideug, jsb), jeung Laras Musik (saléndro, pélog, dedegungan, madenda, jsb)

           

Sistem Kapercayaan Rakyat (SKR)

            Alan Dundes, salasahiji ahli folklor dunya méré wangenan yén Sistem Kapercayaan Rakyat (SKR) téh nya éta: “hiji ungkara tradisional tina hiji atawa leuwih SARAT, jeung hiji atawa leuwih AKIBAT; sawatara tina sarat-saratna misipat TANDA, sedeng nu séjénna deui mangrupa SABAB” (Dundes, 1961: 25-26).

Fungsi SKR

            Fungsi nu paling utama tina sistem kapercayaan rakyat, nya éta pikeun mekarkeun émosi jeung ngaronjatkeun ajén kaagamaan atawa kapercayaan, pangraksa adat-talari paranti karuhun, alat pangajaran masarakat, tatakrama alam, jeung pikeun alat kadali masarakat.

Papasingan SKR

            Wayland D. Hand dina bukuna The Frank C. Brown Collection of North Carolina Folklore mapasingkeun SKR kana opat golongan:

1.      SKR di sabudeureun lingkungan hirup manusa.

2.      SKR ngeunaan hal gaib.

3.      SKR ngeunaan alam.

4.      SKR séjénna di luar nu tilu.

Papasingan jeung Wengkuan SKR

1.      SKR di sabudeureun lingkungan hirup Manusa

Di antarana ngawengku kana: kakandungan, babaran, adat ngurus nu maot, awak manusa, kalakuan kurang hadé, kadaharan, inuman, cinta-bobogohan-kawin, Indit-inditan, jsb.

2.      SKR ngeunaan hal Gaib

Di antarana ngawengku kana: kasaktian, élmu-élmu gaib, jurig, ririwa, siluman, lelembut, karuhun, alam gaib, alam bunian, nu ‘ngageugeuh’, jsb.

3.      SKR ngeunaan Alam

Di antarana ngawengku kana: sato, cuaca, tutuwuhan, tatangkalan, jsb

4.      SKR séjénna di luar nu tilu

Di antarana ngawengku kana: ngimpi atawa impian, ilapat, pirasat, kila-kila, jsb

Sawatara Conto SKR

            Di luhur geus ditétélakeun yén wengkuan SKR téh kacida lobana. Di handap ieu dicutat sawatara conto tina SKR, nu patalina jeung awak manusa, kalakuan kurang hade, jeung sato.

1.         SKR nu patali jeung Awak Manusa:

-       Lamun kekerenyedan halis kénca, cenah bakal papanggih jeung dulur atawa sobat

-       Lamun kekerenyedan biwir kénca, cenah bakal aya pipaséaeun atawa bakal paraséa

-       Kekerenyedan mata kénca, cenah bakal ceurik

-       Kekerenyedan mata katuhu, cenah bakal papanggih jeung nu dipiasih

-       Kekerenyedan leungeun katuhu, cenah bakal meunang milik (rejeki/duit)

-       Lamun ceuli kénca ngahiung, cenah tandana aya nu ngomongkeun kagoréngan

-       Lamun bersin atawa ragrag halis, cenah tanda aya nu inget ka urang

-       jsb

2.         SKR nu patali jeung Kalakuan Kurang Hadé, di antarana:

-       Awéwé teu meunang ngadahar tungir hayam, cenah bisi diwayuh

-       Awéwé teu meunang ngadahar sambel dina coét, cenah bisi laki-rabi ka aki-aki

-       Lalaki teu meunang meuleum/ngaduruk cau, cenah bisi impotén

-       Teu meunang kiih dina durukan, cenah bisi jeungjeuriheun

-       Teu meunang lalangiran, cenah bisi maot indung

-       Teu meunang diuk dina bantal, cenah bisi bisul

3.         SKR nu patali jeung Sato/Sasatoan, di antarana:

-       Lamun manuk koréak/suit uncuing disada, cenah tanda bakal aya nu maot

-       Lamun ngedéngé sora bancét di deukeut lawang panto, cenah tanda bakal aya maling

-       Lamun tokék disada gasal, cenah tanda aya jurig di deukeut imah

-       Lamun tokék disada jangkep, cenah tanda urang bakal meunang milik

-       Lamun anjing babaung ti peuting, cenah hartina éta anjing ningali jurig

-       Jsb

MATERI 3 : RESENSI

Fakta:

Di handap ieu conto téks résénsi film. Pék baca sing gamet!

FILM SOEKARNO

Tarékah Numuwuhkeun Sikep Nasionalismeu Kaom Rumaja

Judul               : SOEKARNO

Génré              : Drama History

Sutradara         : Hanung Bramantyo

Produser          : Raam Punjabi

Studio             : Dapur Film

Distributor       : MVP Picture, Mahaka Picture, jeung Dapur Film

Durasi              : 137 menit

Rilis                 : 11 Désémber 2013

Basa                : Indonésia

Aktor/Aktris   : Ario Bayu (salaku Soekarno); Lukman Sardi (salaku Hatta), Tanta Ginting (salaku Sjahrir); Tika Bravani (salaku Fatmawati); Maudy Koesnaédi (salaku Inggit Garnasih)

RINGKESAN (Sinopsis)

Mun lalajona di bioskop, méméh der pilem diputer, nu lalajo diajak nyanyikeun lagu kabangsaan “Indonésia Raya” bari ngadeg. Sanggeus nu lalajo dariuk deui dina korsina séwang-séwangan, karék pilem diputer.

Dumasar kana sinopsis dina website resmi pilem Soekarno, dina lalakon [ilem “Soekarno: Indonésia Merdéka!”, dicaritakeun yén saméméhna mah ngaran Soekarno téh Kusno. Awakna begang jeung ririwit. Ku bapana, ngaran Kusno téh diganti jadi Soekarno. Dina umur 24 taun, Soekarno bisa ngageunjleungkeun podium ku ngagorowok: Kita Harus Merdeka Sekarang! Akibatna, Soekarno dibérok, kalayan tuduhan ngahasut jeung ngabaruntak siga komunis. Tapi, kawani Soekarno henteu pareum, kalah leuwih ngebébéla. Soekarno wani ngagugat. Plédoina anu kakoncara nyaéta: Indonesia Menggugat ku ayana peristiwa “Indonésia Menggugat”, Soekarno diasingkeun ka Éndé, sarta satuluyna dipindahkeun ka Bengkulu.

Di Bengkulu, Soekarno reureuh saheulaanan tina pulitik. Dina mangsa harita, Soekarno kagémbang ku wanoja ngora nu ngaranna Fatmawati (18 taun). Padahal harita Soekarno statusna masih kénéh salaki Inggit Garnasih; wanoja anu umurna leuwih kolot ti Soekarno, nu salawasna sok ngabéla tur satia ngarojong kana perjoangan Soekarno. Antukna, Inggit kudu iklas nangénan salakina kagémbang deui ku wanoja séjén.

Di satengahing konflik rumah tanggana, Jepang datang ngamimitian peperangan Asia Timur Raya. Belanda taluk ku Jepang. Belanda anu saméméhna dianggap ngawasa, antukna bobor karahayuan ku Jepang. Orokaya, ari Hatta jeung Sjahrir, lawan pulitik Soekarno, ngingetan ka Soekarno yén Jepang téh euweuh bédana jeung Belanda. Sarua rék meres jeung ngajajah.

Tapi, Soekarno mibanda cara nyawang nu béda. “Lamun urang calakan, urang bisa ngamangpaatkeun Jepang pikeun narékahan kamerdékaan Indonésia.” Kitu ceuk Soekarno. Harita Hatta kapangaruhan, tapi Sjahrir mah henteu. Sabab, nurutkeun Sjahrir, lamun daék ngayakeun rukun gawé jeung Jepang, hartina mosisikeun Indonésia jadi bagian tina fasisme, balukarna baris dimusuhan ku Amérika-Inggris-Australia. Soekarno noyod, da ngarasa yakin Indonésia bisa merdéka ku cara rukun gawé jeung Jepang.

Soekarno babarengan jeung Hatta, narékahan cita-cita jeung perjoangan sangkan Indonésia merdéka. Réa barudak ngora anu sapuk ka Sjahrir, nyebutkeun yén Soekarno-Hatta minangka kolaborator, ngajual bangsa sorangan ka leungeun fasis. Tapi sakalo deui, Soekarno mibanda sawangan anu béda. Antukna, najan dina kaayaan konflik kitu, ku lantaran ku perjoangan saréréa, antukna Soekarno-Hatta meroklamirkeun kamerdékaan Indonésia dina tanggal 17 Agustus 1945. Monéntum ieu pisan nu dianggap hasil tna perjoangan Soekarno jeung sobat-sobatna.

KAPUNJULAN JEUNG KAHÉNGKÉRAN

Di antara pilem-pilem Indonésia anu dirilis dina taun 2013, pilem Soekarno téh kaasup genre pilem drama-history. Ieu téh kaitung genre anu nenggang di antara pilem-pilem di Indonésia. Apan geus pada maphum, pilem-pilem di Indonésia karéréanana nyaritakeun perkara jurig. Hartina, pilem Soekarno saeutik lobana geus hasil ngasongkeun perkara anyar dina kamekaran pilem Indonésia. Geura wé, latar carita diwewegan ku properti anu nyurup kana kasang tukang taun 40-an, kayaning mobil antik, motor antik, wangunan imah, tug nepi ka dangdanan tokoh-tokohna. Kitu deui najan basa nu dipaké ku tokoh-tokohna dina basa Indonésia, tapi katitén aya usaha anu daria pikeun ngasupkeun kosa kecap anu dipaké dina taun 40-an. Malah dina sawatara adegan direumbeuy ku basa Jawa, Walanda, jeung Jepang. Teu wudu bisa ngawewegan kana karakter tokoh-tokohna.

Tapi najan kitu, sakumaha pilem-pilem Indonésia séjénna, pilem Soekarno masih ngasongkeun galur carita anu gampang diteguh atawa babari kabadé ku nu lalajo. Asa jauh kénéh jeung galur anu meulit tur ngarancabang kawas dina pilem-pilem Hollywood. Kitu deui tokoh Soekarno, loba digambarkeun ngemu kabingung (gloomy). Katurug-turug éfék cahaya pilem anu kalolobana poék lantaran ngaluyukeun kana llatar 40-an, kesan Soekarno ngemu kabingung leuwih katara. Padahal harepan mah, ieu pilem téh bisa ngagambarkeun karakter anu kuat, tapi aya sawatara adegan anu kurang keuna. Upamana adegan ayana konflik rumah tangga antara Soekarno-Inggir Garnasih-Fatmawati, teu kudu diékspos kaleuleuwihi. Atuh hubungan Soekarno jeung wanoja Walanda, ieu gé teu kudu diékspos. Ceuk pangrasa, tokoh Soekarno kuduna digambarkeun minangka pamingpin anu mibanda pamor jeung komara anu kungsi diajénan ku masarakat dunya. Cindekna, garapan pilem Soekarno masih kénéh muad kana konvénsi pilem-pilem Indonésia nu geus aya, jauh kénéh kana garapan apik kawas pilem-pilem Hollywood.

Luyu jeung genre drama-history, pilem Soekarno geus hasil némbongkeun fakta-fakta sajarah anu salila ieu can pati kauger, upamana dina pilem dicaritakeun tokoh Riwu, anak kukut Soekarno jeung Inggri Garnasih. Sacara umum, pilem Soekarno katitén digarap kalayan daria. Lian ti geus némbongkeun katapis sutradara Hanung Bramantyo, ogé sacara teu langsung geus hasil nepikeun ajén-inajén kasajarahan bangsa Indonésia ka barudak rumaja ngaliwatan média pilem. Di sagédéngeun kitu, bawirasa népakeun sikep nasionalisme ka barudak rumaja di jaman kiwari, leuwih keuna maké média pilem tinimang ngajejelan buku-buku sajarah anu kandelna kabina-bina.

Medar Perkara Résénsi

Résénsi téh nya éta salasahiji wangun karangan nu gunana kanggo ngémbarkeun karya nu anyar medal, boh buku boh film. Tangtos kangaranan ngémbarkeun, kedah maparin warta atanapi informasi anu leres tur jembar patali sareng eusi buku atanapi film anu dirésénsi téa. Ku kituna, eusi résénsi téh kedah ngawengku sagemblengna eusi buku atanapi film téa. Sanaos résénsina pondok margi kawatesanan ku rohangan rubrik dina hiji kalawarta (pami dimuat dina kalawarta), tapi eusina mah kedah tetep mundel tur ngawengku sadaya pedaran dina buku atanapi film téa.

Sajabi ti ngémbarkeun sadaya pedaran buku atanapi film, résénsi ogé kedah ngawartakeun perkawis kapunjulan sareng kahéngkéran buku atanapi film téa. Ku cara kitu, balaréa janten uninga, copélna gurat badagna kapunjulan sareng kahéngkéranana téa. Sabada uninga, balaréa janten nimbang-nimbang sareng ngajén, nu antukna tiasa mutuskeun, naha peryogi atanapi henteu, mibanda ogé maos atanapi nongton buku atanapi film nu anyar téa.

Sajabi ti buku sareng film, karya sanésna anu tiasa dirésénsi di antawisna album lagu atanapi kasét. Kantenan kasét mah murudul pisan medalna téh, méh saban minggu dina saban wanda teu weléh aya, boh lagu-lagu Barat, Indonésia, boh lagu Sunda. Tangtos éta ogé minangka lahan anu lega kanggo para panulis enggoning ngagelarkeun karya résénsina.

Aya sawatara hal anu peryogi di perhatoskeun dina ngarésénsi, sajabi ti kedah ngawartakeun sadaya eusi, ngungkab kapunjulan sareng kahéngkéran (sanaos sakolébatan, margi ari pedaran kapunjulan sareng kahéngkéran anu langkung teleb mah aya dina pedaran kritik, boh kritik sastra boh kritik film), ogé yén buku, film atanapi kasét anu dirésénsi téh kedah anu panganyarna, malih langkung saé nu teu acan dirésénsi ku nu sanés.

Tangtos waé pasaratan utamina mah, yén sateuacan ngarésénsi téh kedah maos, nongton atanapi ngadangukeun heula karya anu badé dirésénsi, malih kedah langkung ti sawangsulan, supados langkung paham sareng tenget kana eusi karya anu baris dirésénsi téa.

Anapon raraga atanapi rangkay karangan wangun résénsi, tiasa dibasajan sapertos ieu di handap:

1.      Nataan idéntitas karya nu dirésénsi, kayaning judul, pangarang/artis/sutradara, pamedal, jumlah kaca/jumlah lagu/durasi, taun medal, sareng pangaos.

2.      Bubuka,  tiasa ngawahan tina pangaweruh nu sipatna umum, tapi kedah nyambung sareng eusi karya nu dirésénsi .

3.      Eusi, nyaéta nataan tur medar bab demi bab, judul demi judul, lagu demi lagu, épisodeu demi épisodeu, karya nu dirésénsi.

Panutup, nyaéta kacindekan tina karya nu dirésénsi. Éusina kedah nuduhkeun kapunjulan sareng kahéngkéran éta karya (sajorélatan), sareng kedah ngagambarkeun naon untungna upami ngaprésiasi, ngagaduhan, atanapi mésér éta karya. Resensi téh ngabogaan harti salaku hiji karangan faktual (nonfi ksi) ngeunaan hiji masalah sacara lengkep, anu panjangna teu tangtu, pikeun dimuat di media massa. Resensi kaasup kategori tulisan views (sawangan, nyaéta tulisan anu eusina sawangan, ideu, opini, kumaha nu nulis ngajén kana hiji masalah atawa kajadian.

Struktur Résénsi

Nilik akan wangunna, biasana résénsi téh miboga opat struktur. Sangkan leuwih tétéla baca pedaranana ieu di handap:

1.      Idéntitas Karya

Idéntitas karya biasana nataan idéntitas utama hiji karya. Dina résénsi pilem, ditataan judul pilem, sutradara, produser, taun rilis, aktor/aktris, jsté. Anapon dina résénsi buku, ditataan judul buku, pangarang, pamedal (penerbit), taun medal, jumlah kaca, jsté. Bagian ieu penting kacida, lantaran eusina formatif pisan keur nu maca atawa nu lalajo.

2.      Ringkesan Carita (Sinopsis)

Dina résénsi buku, ieu bagian eusina ngaguar ringkesan eusi buku. Biasana ditataan unggal bab. Mun nu dirésénsina buku novél, biasana diringkes eusi caritana. Kitu deui dina résénsi pilem, diguar kumaha ringkesan caritana. Cindekna, bagian ieu téh nembrakeun eusi hiji karya.

3.      Tilikan Eusi

Eusina téh tilikan atawa sawangan kana eusi karya. Nu nulis résénsi kudu ngagambarkeun kapunjulan atawa kaonjoyan tina eusi karya anu dirésénsina. Tapi najan sakumaha alusna hiji karya (buku atawa pilem), tetep wé baris nyangkaruk kahéngkéranana. Ku kituna, dina bagian ieu gé kudu dipedar ngeunaan kahéngkéran nu nyampak dina karya anu dirésénsi.

4.      Panutup

Bagian ieu mah eusina téh kacindekan tina eusi résénsi. Biasana mah ditepikeun ogé harepan-harepan nu nulis résénsi kana karya anu dirésénsina, upamana ngajak ka masarakat sangkan maca atawa lalajo pilem anu dirésénsina.

Padika Nulis Résénsi

Résénsi buku, pilem, pagelaran seni, atawa konsér musik téh biasana sok dimuat dina kalawarta (koran atawa majalah). Komo ku ayana kamekaran téknologi internét, tulisan résénsi téh bisa dimuat sacara onlén dina website, blog, atawa média sosial kayaning facebook jeung édmodo.

Aya sawatara léngkah anu kudu ditedunan nalika nulis résénsi buku, di antarana:

1.      Milih buku nu rék dirésénsi, alusna mah buku nu loba dibaca (best seller).

2.      Maca kalayan gamet tur imeut, buku nu rék diresénsi. Carana bisa ku cara maca sababaraha balikan.

3.      Nyatetkeun hal-hal anu pikatajieun jeung anu kurang pikatajieun tina eusi buku.

4.      Nyatetkeun pamanggih atawa sawangan hidep, naha éta buku téh payus tur gedé mangpaatna atawa henteu keur bacaeun balaréa.

5.      Tuliskeun judul résénsi hidep ku cara nuliskeun idéntitas buku (judul, pangarang, pamedal (penerbit), taun medal, kandel buku, warna jilid buku, jeung jenis keretas).

6.      Susun raraga resénsi anu rék ditulis, upamana kieu:

a.       Jenis buku anu diresénsi, naha fiksi atawa non-fiksi.

b.      Nuliskeun idéntitas buku.

c.       Medar ngeunaan eusi buku.

d.      Medar ngeunaan kaunggulan jeung kahéngkéran eusi buku.

e.       Medar ngeunaan mangpaat buku keur bacaeun balaréa.

f.       Ngajudulan resénsi.

Méh sarua jeung ngaresénsi buku, léngkah-léngkah ngaresénsi pilem ogé teu béda ti kitu. Geura ieu ditataan sawatara léngkah mun rék ngaresénsi pilem, di antarana:

1.      Lalajo pilem anu rék diresénsi sing daria. Alusna mah pilem anyar anu dilalakoanan ku hidep téh. Leuwih hadé lalajona gé kudu di bioskop.

2.      Nyatetkeun guluyuran carita (alur) atawa adegan-adegan penting anu pikatajieun tina éta pilem. Kitu deui catetkeun hal-hal anu kurang pikeresepeunana.

3.      Nyatetkeun pamanggih atawa sawangan hidep, naha éta pilem téh payus atawa gedé mangpaatna pikeun dilalajoanan ku balaréa atawa henteu.

4.      Tulis judul resénsi ku cara nuliskeun idéntitas pilem nu diresénsi (judul, palaku utama, sutradara, produser, rumah produksi nu ngaluarkeun éta pilem, nu nulis naskah, lilana (durasi), jeung jenis pilemna naha kaasup horor, drama, action, jsté).

5.      Susun rangkay résénsi anu rék ditulis. Bisa saperti keiu:

a.       Jenis pilem anu diresénsi.

b.      Nuliskeun idéntitas pilem.

c.       Medar ngeunaan carita dina pilem, ti mimiti galurna jeung tokoh-tokohna.

d.      Medar ngeunaan kaunggulan jeung kahéngkéran pilem.

e.       Medar ngeunaan mangpaat pilem keur lalajoaneun balaréa.

f.       Ngajudulan resénsi.